Charakterystyka i historia kolekcji

Jest to jedna z największych na świecie kolekcji historycznych zabawek, tak zwanych classic toys oraz największy, najcenniejszy i najbardziej reprezentatywny w Polsce zbiór prezentujący zabawki polskie i zagraniczne od XVI wieku po czasy współczesne. Są tu między innymi szesnastowieczna szopka Królowej Bony, klocki, którymi bawiły się dzieci ostatniego cesarza Prus – Wilhelma II i forteca należąca do Stanisława Wyspiańskiego. Zabawki Sosenków prezentowane były na wielu wystawach, były też rekwizytami w filmach – „Liście Schindlera” Stevena Spielberga, „Trzech kolorach” Krzysztofa Kieślowskiego czy „Panu Tadeuszu” Andrzeja Wajdy.

Kolekcja została stworzona od podstaw z potrzeby wypełnienia luki w polskich zbiorach muzealnych. Nacisk został położony na odnalezienie jak największej ilości polskich reliktów zabawkowych, w tym szczególnie tych projektowanych przez wybitnych artystów. Kolekcję wyróżnia silna reprezentacja wczesnych, historycznych zabawek oraz kompleksowość – obejmuje zabawki wykonywane przemysłowo, zabawki rzemieślnicze oraz wykonywane chałupniczo przez rodziców, dziadków lub dzieci. Pod każdym względem jest to kolekcja reprezentatywna.

Gromadzenie zabytkowych zabawek rozpoczęło się w 1977 roku. Wtedy rodzina Sosenków przejęła kolekcję zabawek gromadzoną przez cztery pokolenia przez inną krakowską rodzinę, której ta w związku z wyprowadzką za granicę nie mogła zabrać ze sobą. Do zbioru od razu dołączyły zabawki, które Sosenkowie zgromadzili wcześniej bez jasnego planu budowania kolekcji. Na początku były to zaledwie dwie lalki i jedna głowa bez włosów. Tak zapoczątkowana została kolekcja, która dzisiaj zajmuje centralne miejsce wielkiego zbioru Sosenków. Po pierwszej wystawie w 1985 roku zbiór zaczął rozwijać się coraz szybciej, aż w latach dziewięćdziesiątych przybrał rozmiary uniemożliwiające przechowywanie go w domu. Wielka wystawa zabawek zrealizowana ze zbiorów rodziny Sosenków w Muzeum Historycznym Miasta Krakowa w 1992 roku po raz pierwszy ukazała mieszkańcom Krakowa ogrom i potencjał kolekcji. Krótko potem rozpoczęło się myślenie o powołaniu w Krakowie Muzeum Zabawek, które umożliwiłoby kontakt z kolekcją na co dzień.

Kolejna krakowska wystawa, „Masyw kolekcjonerski”, zorganizowana w Galerii Bunkier Sztuki w 2009 roku pokazała już kolekcję dojrzałą, co więcej – w dialogu z jednym z najbardziej rozpoznawalnych współczesnych artystów, Robertem Kuśmirowskim. Indywidualnych wystaw zabawek z kolekcji rodziny Sosenków w muzeach i galeriach w całej Polsce odbyło się do tej pory dziesięć. Ich zabawki odgrywają też ważną rolę na wystawach problemowych organizowanych w najważniejszych muzeach – Muzeum Śląskim w Katowicach („Lale, misie, koniki… towarzysze dziecięcych zabaw”, 2014; „Męska rzecz”, 2018), Muzeum Regionalnym w Stalowej Woli („COP dla przyszłości”, 2014 – wystawa uhonorowana Nagrodą Sybilla), Galerii Zachęta („Polska – Kraj Folkloru?”, 2016/2017; „Przyszłość będzie inna – Wizje i praktyki modernizacji społecznych po 1918 roku”, 2018), Muzeum Narodowym w Krakowie („Kraków 1900”, 2018/2019).

Zbiory rodziny Sosenków zostały zarejestrowane w Centralnym Rejestrze Archiwów w Polsce jako jedno z nielicznych prywatnych i jednocześnie największe prywatne archiwum w Polsce.

Kolekcja zabawek jest jedną z najważniejszych części potężnej kolekcji rodziny Sosenków obejmującej różne pola kultury materialnej. Zapoczątkował ją Marek Sosenko. Pracował wówczas w Muzeum Narodowym w Krakowie, w oddziale im. Emeryka Hutten-Czapskiego zajmującym się numizmatyką. Ponieważ trzon zbiorów Marka Sosenki w tym czasie stanowiły numizmaty, musiał zrezygnować z jego powiększania, gdyż kolidowało to z niepisanym prawem muzealnym wykluczającym kolekcjonowanie przez pracowników obiektów o tym samym charakterze, co muzealne. Wybór padł najpierw na zabawki jako najbardziej zaniedbany dział historii kultury materialnej, a następnie w 1983 roku na pocztówki jako na dziedzinę odzwierciedlającą wszystkie aspekty życia i działalności człowieka. Obie kolekcje w niedługim czasie przerosły swą wielkością wszelkie państwowe zbiory o podobnym profilu. W dużej mierze było to zasługą zaangażowania w poszerzanie i opracowywanie kolekcji całej rodziny: żony Bożeny, która jest muzealniczką, córek Katarzyny i Magdaleny, które są historyczkami sztuki oraz syna Wojciecha, który jest fotografem.

Dzisiaj kolekcja pocztówek liczy około miliona egzemplarzy, a zbiór rodziny Sosenków poszerzył się o nowe kategorie i obejmuje następujące kolekcje: rzemiosła artystycznego w stylu art déco, biżuterii i pamiątek patriotycznych, telegramów patriotycznych, wiecznych piór i akcesoriów do pisania, filatelistyczną, sfragistyczną, rękopisów, kolekcję ilustrującą historię zapachu i mody (flakony perfumowe, tabakierki, wachlarze, guziki, tkaniny i ubiory historyczne i projektowane, akcesoria mody), kolekcję grafiki artystycznej, plakatów projektowanych, kolekcję fotograficzną (ferrotypie, dagerotypy, fotografia artystyczna i dokumentalna oraz sprzęt fotograficzny), kolekcję grafiki dewocyjnej i obrazków świętych, opakowań reklamowych, filumenistyczną, małych form meblarskich, nut, mechanicznych urządzeń grających, wałków fonograficznych i płyt analogowych, sztućców, filiżanek oraz księgozbiór.

W 2008 roku powołana została Fundacja Zbiorów Rodziny Sosenków, która zajmuje się upowszechnianiem, ochroną, naukowym opracowaniem i udostępnianiem zbiorów, a także prowadzeniem działalności edukacyjnej i wydawniczej. Fundatorami są Bożena i Marek Sosenko, funkcję prezesa pełni Katarzyna Sosenko.